Wg katolików
Pisma podobne do testów Biblii, pisane w tym samym stylu, lecz nie stanowiące kanonu. Spisane były dużo później od uznanych ksiąg, na ogół niewiarygodne.
Wg protestantów
Pisma Starego Testamentu, które wg protestantów nie wchodzą do kanonu a wg katolików są księgami tzw. deuterokanonicznymi - zob. Kanon Biblii
Czas powstania
Starotestamentowe pochodzą z lat od 200 przed n. Chr. do 200 po n. Chr. Nowotestamentowe w przeważającej większości powstały między II i IV wiekiem po n. Chr.
Czy apokryfy należy odrzucać?
Niekoniecznie. Pisma te, choć napisane dużo później, często podają ciekawe szczegóły, zgodne z tradycją choć nie zachowane w ewangeliach synoptycznych. Z apokryfów znamy np. imiona dziadków Jezusa czy fakt występowania u żłóbka wołka i osiołka.
Różnice
Główną różnicę stanowi przede wszystkim punkt ciężkości, który dane pismo przyjmuje. Charakterystycznym rysem pism kanonicznym Nowego Testamentu jest podporządkowanie treści historii zbawienia świata. Apokryfy zazwyczaj skupiają się na przedstawianiu cudowności, prześcigają się w opisach niezwykłych zjawisk, uzdrawianych gołąbków, spadających gwiazdach itp. Są to zazwyczaj pisma nieautentyczne.
Nie wszystko do wyrzucenia
Niektóre apokryfy były uznaną literaturą pierwszych wieków i całkowicie wierne nauce kościoła, wchodziły nawet w skład lokalnych kanonów Nowego Testamentu. Np.
Pasterz Hermasa
List Barnaby
Pierwszy List papieża Klemensa Rzymskiego
Paweł i Tekla
Dzieje Pawła i Tekli są dobrym przykładem, że dbano o wierność prawdzie. Św. Paweł miał ochrzcić pogankę Teklę, która zaczęła głosić ewangelię i czynić cuda. Gdy tekst został rozpowszechniony, rozpoczęto śledztwo, aby odnaleźć autora. Okazał się nim kapłan, który został pozbawiony funkcji, a dzieło uznano za nieautentyczne. Do dzisiaj jednak uznaje je Kościół Wschodni, pomimo tego, że owa święta Tekla nie istniała.
Błędy apokryfów
Wiele z pism powstawało w kręgach gnostyckich i heretyckich. Na ogół znajdują się tutaj opisy fantastyczne, często sprzeczne z możliwą historią a zgodne z błędnie przekazywaną wówczas plotką, legendy. Są to dowody na to, że opisy owe nie czerpią ze źródła pierwotnego.
Autorzy apokryfów
Wiele pism apokryficznych z pierwszych wieków powstawała w społecznościach enkartyków (gr. powstrzymujący się, wtrzemięźliwy). Były to grupy skrajnie ascetyckie, powstrzymujące się od mięsa, wina a nawet małżeństwa. Głosili też wizje końca świata. Ich hasła były niesłychanie krańcowe.
Agrafa
Agrafa są (nie "jest" bo to liczba mnoga) to hipotetyczne słowa Jezusa, które nie są znane z 4 Ewangelii, ale z różnych innych pism, np. żydowskich, islamskich, Ojców Kościoła. Agrafa były znajdowane od 1897 od czasu odnalezienia papirusów przez B. Grenfella i A. Hunta w Oxyrhynchos. Przykłady to:
"kto blisko mnie, blisko ognia; kto ode Mnie daleko, daleko od królestwa", "Nie jest dobrze widziany prorok w ojczyźnie swojej a lekarz nie uzdrawia tych, co go znają".
Zalety apokryfów
Apokryfy przede wszystkim mówią nam wiele o życiu, mentalności, wiedzy ówczesnych ludzi: chrześcijan, żydów i innych. Pokazują jak kształtowały się opinie, tradycja, kto był znany, kogo doceniano. Im więcej cudów apokryfy przypisują danej postaci tym większym autorytetem musiała się cieszyć. Jest to więc poważny i ceniony materiał historyczny. Z apokryfów nowotestamentowych pochodzi wiele ciekawych zwyczajów stosowanych w kościołach innych obrządków katolickich. Stąd pochodzą też często niektóre zwyczaje przekazywane przez tradycję.
Krótkie opisy najważniejszych apokryfów
STARY TESTAMENT
Księgi Henocha
Trzy księgi przypisywana jednemu z największych patriarchów żydowskich, wymienianego wielokrotnie w pismach kanonicznych. 1. Księga - "etiopska" (z racji języka najstarszej kopii) pochodzi z ok. roku 150 przed n. Chr. Druga "słowiańska" opowiada o podróży patriarchy przez niebo i piekło. Trzecia "hebrajska" to mistyczny utwór w II wieku po n. Chr. Opis poszerzony
Apokalipsa Adama
Gnostycka wizja potopu i zniszczenia kosmosu udzielona Adamowi, oraz treść tajemnego przekazu jaki dał swojemu synowi Setowi. Opis poszerzony
Apokalipsa Mojżesza
Inaczej Księga Jubileuszów - rzekomo przekazana Mojżeszowi na górze Synaj. Znajduje się tutaj jedno z najstarszych palestyńskich odniesień do nieśmiertelności. Opis poszerzony
List Arysteasza
Napisany ok. 200 r. przed n. Chr. po grecku w Egipcie. Przykład najbardziej pozytywnego ze znanych żydowskiego stosunku do kultury greckiej wskazujący na możliwość wzajemnych przenikań kultur. Z dzieła tego pochodzą informacje o najsłynniejszym greckim tłumaczeniu Starego Testamentu - septuaginty (również nazwa). Opis poszerzony
Testament dwunastu patriarchów
Dzieło używa znanej formy błogosławieństwa dla synów.
Księgi Ezdrasza
Często mylone z księgą Ezdrasza i księgą Nehemiasza. 1 księga Ezdrasza (w niektórych wydaniach protestanckich przedstawiana jako 3 po tych które w katolickich wydaniach nazwane są jak wyżej) oprócz zapożyczeń z innych ksiąg opisuje dzieje powrotu z niewoli babilońskiej. Druga (4) składa się z trzech części, dwóch późniejszych - chrześcijańskich i żydowskiej lamentacji po zburzeniu Jerozolimy.
Księgi Machabejskie
1 i 2 uznane są za kanoniczne - choć nie są uznawane przez protestantów. Trzecia jest legendą napisaną dla pokrzepieniu serc w obliczu inwazji rzymskiej. Czwarta to rozprawa o wyższości rozumu wypełnionego wiarą nad emocjami, cierpieniem i prześladowaniami. IV Księga Machabejska - opis poszerzony
Psalmy Salomona
Podobne do psalmów biblijnych. Niekiedy uznawane były w kanonie. Główny temat to kara dla zwierzchników za zbytnie zeświedczenie.
Testament Abrahama
Tuż przed śmiercią Abraham prosi o to aby mógł zobaczyć cały wszechświat. Apokryf jest przedstawieniem wizji pokazującej porządek świata. Powstał w grupach faryzejskich, esseńskich lub terapeutów.
Opis poszerzony
Testament Mojżesza
Inaczej "Wniebowzięcie Mojżesza" - rodzaj przepowiedni w formie zaleceń dla Jozuego.
Męczeństwo Izaasza
Opowieść o tym jak Izaasz został przepiłowany na pół wraz z późniejszymi dodatkami, rzekomymi przepowiedniami narodzin, śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Opis poszerzony
Księgi Barucha
Druga i trzecia (obok pierwszej kanonicznej) księgi sekretarza Jeremiasza opisują wizje tłumaczące Baruchowi przyczyny upadku Jerozolimy a także wizje podróży przez sfery niebieskie. Pisma są przeredagowane przez chrześcijańskich autorów. Inne nazwy to "Syryjska Apokalipsa Barucha" i "Grecka Apokalipsa"
Modlitwa Manassesa
Psalm pokutny stworzony jako modlitwa króla Judy. Umieszczana niekiedy w międzywyznaniowych wydaniach Biblii.
Księgi sybilińskie
Pochodzący z ok. 500 po n. Chr. zbiór różnych przepowiedni, którego autorkami były "sybille" kobiety - wieszczki, który często pojawiały się w historii. W zbiorze pojawiają się przepowiednie przyjścia Chrystusa.
Życie Adama i Ewy
Opowieść o wypędzeniu Adama i wizji śmierci udzielonej mu podczas widzenia. Apokryf prawdopodobnie związany z kręgami esseńczyków. Opis poszerzony
Józef i Asnet
Historia miłosna Józefa i Asnet, jej modlitwy pragnienia oraz próba zemsty zakochanego w Asnet syna faraona. Opis poszerzony
Ewangelia Piotra
Z zachowanych fragmentów widać, że jest to zsumowanie czterech kanonicznych ewangelii z dodanymi szczegółami. Mają one dowodzić słuszności wiary. Błędy dotyczą np. obrazu zmartwychwstania, który dzieje się na oczach pogan i Żydów. Pismo cechuje doketyzm (zaprzeczanie ludzkiej natury Chrystusa)
Ewangelia Tomasza
114 mów Jezusa - niemal pozbawione narracji. Niektóre są identyczne ze znanymi, większość nieco różni się lub jest nieznana. Pojawiają się tutaj przekazy o niezwykłym dzieciństwie Jezusa, jego ponadnaturalnych zdolnościach umysłowych w dzieciństwie i innych przypadkach charakteryzujących postawę doketyczną (nie uznającą ludzkiej natury Jezusa). Znajduje się też cud ożywienia glinianego gołąbka przez 12-letniego Jezusa. Dzieło może zawierać nieznane autentyczne fragmenty, lecz redakcja ma charakter gnostycki, a używane było przez syryjską gnostycką sektę naaseneńską. Znana z przekładów greckich, łacińskich i syryjskich nieco różniących się od siebie.
Ewangelia pseudo-Mateusza
W części zbieżna z protoewangelią Jakuba. Smoki, lwy i pustynne zwierzęta odwiedzają w niej szopkę a Święta Rodzina do Egiptu udaje się lecąc. Pożywienie zdobywają zrywając owoc z palm, które pochylają się aż do ziemi na słowa Jezusa.
Ewangelie Hebrajczyków, Ewangelia Ebionitów
Trzy podobne, powstałe w II w. dzieła z przeznaczeniem dla chrześcijan pochodzenia żydowskiego. Ewangelie Hebrajczyków są znane jedynie ze wzmianek Ojców Kościoła. Zawierają interesujące, choć nieco różniące się od kanonicznych fragmenty, w szczególności nieznane wypowiedzi Jezusa.
Protoewangelia Jakuba
Przykład wczesnego kultu Maryi opowiada dzieje jej narodzenia, dzieciństwa, ofiarowania w świątyni, jej rodziny, wdowieństwa Józefa i cudownego wybrania na oblubieńca poprzez gołębicę odpoczywającą na jego głowie. Z tej ewangelii znamy imiona Anny i Joachima.
Dzieje Józefa Cieśli
Inaczej "Arabska Ewangelia Dzieciństwa", lub "Apokryf Józefa Kajfasza - najwyższego kapłana". Woda, w której Jezus myje się, ma cudowne właściwości, podobnie jak rzeczy, których dotyka, czy ubrania, które nosi. Stąd pochodzi też legenda o dwóch łotrach Tytusie i Dumachusie, którzy zamierzają okraść Świętą Rodzinę, gdy Jezus ma 13 lat. Nawracają się jednak, a później zostają razem z Jezusem ukrzyżowani i idą do raju. Dzieło przetworzone wtórnie w myśl idei katolickiej pierwotnie było gnostycką kompilacją ewangelii i legend. Dzieło znajduje uznanie wśród syryjskich nestorian.
Ewangelia Gamaliela
Kolekcja koptyjskich tekstów zbieżnych z innymi apokryfami pisana rzekomo przez członka Sanhedrynu, który wstawia się za św. Piotrem.
Wniebowzięcie Dziewicy
Dzieło o sugerowanym autorstwie św. Jana powstało jako reakcja na podobne dzieło gnostyckie. W dziele tym przy śmierci Marii asystują wszyscy apostołowie, niektórzy cudownie przeniesieni z różnych części świata, niektórzy ożywieni po swojej śmierci. Chrystus zstępuje z nieba w asyście aniołów i zabiera ciało Matki.
Ewangelia wg Egipcjan
Skomponowana dla potrzeb gnostyckiej sekty w Egipcie. Nie wyparła ksiąg kanonicznych, lecz używana była niekiedy przez Koptów. Jest prawdopodobne, że wzorowała się niekiedy na nieznanych, bardzo wczesnych przekazach. Nie ma jednak żadnej pewności, co do prawdziwości owych źródeł.
Ewangelia Filipa
Zachowane tylko dwa fragmenty o gnostyckim charakterze
Ewangelia Macieja
Dzieło, które fragmenty mają zabarwienie gnostyckie charakterystyczne dla sekty bazylidianów.
Ewangelia Bartłomieja
Dzieło z początków IV wieku, zachowane w koptyjskich fragmentach.
Ewangelia Judasza
Dzieło znane od kilkuset lat, używane przez gnostycką sektę Kainitów, którzy głosili, że Judasz rozpoznał, że zabicie Jezusa będzie lepsze dla dziejów świata, pochwalali sodomitów i czcili Kaina. W sekcie też używano innego apokryfu - Wniebowzięcia św. Pawła. Pisma były też używane przez kwintylian (uczniów kobiety wywodzącej się z kainitów). Wiele wspólnego z sektą miało XIX-wieczne wolnomularstwo adonhiramickie.
Ewangelia 12 apostołów
Zachowana w kilku koptyjskich fragmentach ewangelia używana przez gnostycką sektę ebionitów - która głosiła adopcjanizm (ludzkie przymioty wyniosły Jezusa do godności Syna Bożego) i ubóstwo.
Akta Piłata
Inaczej zwane jako Ewangelia Nikodema. Rozpowszechnione bardzo dzieło znane z licznych tłumaczeń. Zawiera przeważnie historie męki i zmartwychwstania wzbogacone o relacje przed Sanhedrynem dwóch świadków, Leuciusza i Karinusa, powstałych z martwych po ukrzyżowaniu. (Imiona zbieżne z autorem innego apokryfu: Podróży Apostołów). Niektóre tłumaczenia zawierają najwcześniejsze podania legendy o św. Weronice.
Ewangelia Bożego Narodzenia
Ewangelia Narodzin Maryi
Ewangelia Dzieciństwa Jezusa
Ewangelia Marii
Ewangelia Andrzeja
Ewangelia Barnaby
Ewangelia Tadeusza
Ewangelia Ewy
Podróże Apostołów
Napisane przez Leukiosa Charinosa w III wieku
Dzieje Pawła
Jest to opis nieujętych w Dziejach Apostolskich i listach okresów z życia św. Pawła. Znajdujemy tu opis nawrócenia Tekli i cudownej jej ucieczki z areny dzikich zwierząt, pobytu Pawła w rzymskim więzieniu i jego rozmowy z Neronem
Dzieje Piłata
Zbiór legend dotyczących nie tylko rzekomego nawrócenia się Piłata, ale też rzekomego świadectwa kilku Żydów o dziewictwie Maryi, gdy w czasie ciąży oskarżona jest o cudzołóstwo. Dzieło miało służyć jako odparcie niektórych argumentów.
Dzieje Piotra
Historia spotkania z Szymonem Czarnoksiężnikiem, dzieje córki św. Piotra oraz historia Quo Vadis. Dzieje zawierają przesłania gnostyckie (jak zresztą większość rzekomych "Dziejów" poszczególnych Apostołów).
Dzieje Jana
Dokecka, gnostycka opowieść o losach św. Jana, pełna fantastycznych zjawisk. Pisana najprawdopodobniej przez tego samego autora, który napisał Dzieje Piotra i może Dzieje Andrzeja.
Dzieje Andrzeja
Znane w trzech różnych formach - Dzieje Andrzeja i Mateusza (błąd z Macieja), Andrzeja i Piotra i Męczeństwo Andrzeja. Pisma używane przez sekty gnostyckie i manichejskie. Na podstawie pierwszego dzieła powstała najprawdopodobniej koptyjsko-etiopska legenda o męczeństwie św. Mateusza.
Dzieje Tomasza
Opowiadają historie Tomasza, jego wędrówkę do Indii i męczeństwo tam dokonane. Zawierają piękne hymny. Dzieło używane było przez sektę Bardesanitów w Syrii i Mezopotamii, którzy teologię prowadzili jako skomplikowany zestaw mitów. Duch Święty był siostrą i żoną Syna, z którym spłodził dwa pierwiastki - świat niewidzialny i widzialny itp. Sekta przyjmowała też reinkarnację.
List Barnaby
Jedne z najwcześniejszych apokryfów - powstały ok. 130 r. Rzekomy list towarzysza podróży św. Pawła. Bezwzględna krytyka żydowskich tendencji w chrześcijaństwie włącznie z uznawaniem Starego Testamentu za dzieło diabła.
Apokalipsa Piotra
Długo wahano się, co do kanoniczności tej księgi, w której widać barwne opisy niebiańskiej szczęśliwości kar piekielnych.
Raport Piłata do imperatora Klaudiusza
Rzekomy list, w którym Piłat opowiada o zbrodni dokonanej przez Żydów na własnym Mesjaszu, który dokonał wielu wiarygodnych cudów. Mówi też o żołnierzach rzymskich strzegących grobu (co jest błędem historycznym - zob. Zmartwychwstanie). W IV wieku powstał w innych kręgach raport Piłata przeciwny Chrześcijaństwu. Jest wielce prawdopodobne, że podobny raport mógł istnieć, lecz nie jest to żaden z powyższych.
Ditessaron
Dzieło poważne, będące całkiem udaną kompilacją czterech ewangelii w jeden tekst. Do dzisiaj wchodzi w skład liturgii syryjskiej. Znany jest autor - Tacjan - uczeń św. Justyna.
Legenda Agbara
Znana jako korespondencja Agbara z Jezusem. Mówi o niej Euzebiusz twierdząc, że sam tłumaczył owe listy. Agbar - król Edessy w Syrii zapraszał Jezusa i prosił o uzdrowienie, Jezus odpisał mu, że nie może przybyć, ale go błogosławi za to, że uwierzył nie widząc i przyśle mu jednego ze swych uczniów. Uczniem jest Tadeusz jeden z 70-ciu wspomnianych w Dziejach. Dopiero XIX - wieczne badania podważyły autentyczność tej korespondencji łącząc ją z królem panującym w latach 179-216. Korespondencja była jednak źródłem wielu legend i kolejnych apokryficznych pism, a także jednym ze źródeł wiary edesseńczyków.
Listy
Istnieje wiele listów, o których niekiedy rozważano, czy nie powinny wejść w skład kanonu. Wiele stanowi dzisiaj część literatury autorstwa świętych, uznanych postaci. Niektóre są też im niesłusznie przypisywane, jak np. 2 List św. Klemensa czy dalsze Listy św. Pawła
Apokalipsa św. Pawła
Apokalipsa św. Tomasza
listy Koryntian do św. Pawła
dalsze listy św. Pawła do Koryntian
listy św. Pawła do Laodycejczyków
Listy św. Pawła do Seneki
Dzieje Mateusza
Dzieje Bartłomieja
Dzieje Tadeusza
Dzieje Barnaby
Dzieje Marka
Dzieje Tymoteusza
Listy Piłata do Heroda
Listy Piłata do Tyberiusza
Inne pisma
Powyższy wykaz nie jest pełnym zbiorem dzieł mających naśladować styl ewangeliczny. Oprócz tych istnieją ważne pisma, które dzisiaj są uznawane za historyczne i stanowią materiał źródłowy a były próby umieszczenia ich w kanonie albo chociaż zalecane do czytania wraz z Biblią. To np. Pasterz Hermasa (brata papieża Piusa I), Didache, 1 List Klemensa, Ody Salomona
List Lentulusa do senatu rzymskiego
Utwór nie będący ścisłym apokryfem. Pochodzi z przełomu XII i XIV wieku. Kilkadziesiąt linijek tekstu oddaje rzekomy wygląd Jezusa (stwierdza np., że nigdy nie płacze ani się nie śmieje - co z pewnością nie jest prawdą)
Opowieść Józefa z Arymatei
XII wieczna wersja legendy o dwóch złodziejach ukrzyżowanych z Jezusem. Popularna w Bizancjum.
Rozmyślania przemyskie
To wyjątkowe dzieło powstało w średniowieczu i choć nie jest typowym apokryfem ma jednak taki charakter. Jest to wybitny zbiór kompilacji i własnych dodatków napisanych w literackim stylu.
Polskie pisma apokryfo-podobne
Oprócz wspomnianych wyżej znamy kilka innych polskich "apokryfów" naśladujących styl ewangeliczny a pisanych zapewne w celach pobudzenia religijności. Są to m.in. Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej, Ewangelia Nikodema (w której znajdują się rzekome akta Piłata), Historia Trzech Króli. Są też historie Józefa żeniącego się z księżniczką egipską, zapiski narad czartowskich, szczegółowe opisy męki Pana Jezusa.
Współczesne pisma pseudo-apokryficzne
Literaturę apokryficzną spotykamy niekiedy i dzisiaj w formie wydawanych tu i ówdzie opisów prorockich wizji osób natchnionych. Co roku pojawia się wiele a do Komisji Nauki Wiary trafia nawet i kilkadziesiąt spraw objawień prywatnych rocznie, z których wiele dotyczy odkrywania tajemnic życia Jezusa, Maryi i apostołów.