Czytelnia OKIEM

Sekty a demokracja

Nowe ruchy religijne w społeczeństwie pluralistycznym

Kontekstem duchowych procesów i transformacji naszego czasu jest sytuacja we współczesnej kulturze, którą określa się różnorodnymi terminami. Postmodernizm, cywilizacja pluralistyczna, cywilizacja postindustrialna, to często stosowane określenia. Charakterystyczną cechą obecnego okresu jest absolutyzacja technologii i technokracji oraz relatywizacja wartości ludzkiego życia. Postmodernizm jest ściśle związany z pluralizmem, kto akceptuje pluralizm jest postmodernistą. W każdym razie w aspekcie polityczno-kulturowym system ten charakteryzuje się kulturą postideologiczną ukierunkowaną na totalny pluralizm. W aspekcie polityczno-religijnym świat charakteryzują określenia wyrażające zasadnicze tendencje przemian jak: świat postkonfesyjny, interreligijny,, wielowyznaniowa, ekumeniczna społeczność światowa." /H.Kueng, Projekt Weltethos, Mu.1990/. Inne atrybuty społeczeństwa postmodernistycznego to społeczeństwo wolnego czasu, społeczeństwo roszczeń, przyszłości, ryzyka, odrzucające jakiekolwiek drogowskazy, "bezwstydne" itd. Symbolem staje się "Wielki Bazar" - supermarket, religia ukierunkowana na klienta, parareligijne multiwersum /Carlos Diaz, Gnoza a podziały w parareligijnym multiwersum, Communio 1/95/.

Wzmiankowany pluralizm wartości i ideologii prowadzi w sposób nieunikniony do relatywizmu, zwątpienia./ Poupard, Chrześcijaństwo a ateizm, Zn.Czasu.27/93/. Życie staje się nie do wytrzymania, stąd powrót do świętości/ sacrum/, objawia się w postaci wielości różnorodnych form archaicznych i jednocześnie całkiem nowych: pojawiają się różne namiastki religii: spirytyzmy, parapsychologie, okultyzm, wróżbiarstwo, czary, astrologia. I oczywiście należy tutaj wymienić tak zwane nowe ruchy religijne, czyli sekty młodzieżowe, gnostyckie, destrukcyjne, psychokulty, nawiązujące do tradycji dawnych religii Wschodu i Zachodu oraz do zachodniej psychologii humanistycznej. Wiele z tych ruchów wyróżnia się szczególnie negatywnymi cechami: posiadają autorytarną strukturę, stosują różnorodne formy psychologicznego nacisku / prania mózgu, kontroli myśli, nacisku grupowego, wsączają w swych członków intensywne poczucie winy, strachu itp. stosują także niedozwolone techniki werbowania oraz indoktrynacji, przez co powodują szkody w psychice poszczególnych osób. /Por: Sekty albo nowe ruchy religijne wyzwanie duszpasterskie. Raport bieżący oparty na ok. 75 wypowiedziach i dokumentacji otrzymanej do 30 X 1985 roku od regionalnych i krajowych konferencji Episkopatu. Oraz :Sekty i nowe ruchy religijne jako problem duszpasterski, dokument kard. Francisa Arinze, L`Osservatore Romano, 7/1991/. Także: Oświadczenie podsumowujące zalecenia Światowej Rady Kościołów i Światowej Federacji Luterańskiej poświęconej Nowym Ruchom Religijnym /Amsterdam 7-13 IX 1986/. Publikacje sygnalizują pojawienie się w ostatnich latach agresywnych, sekciarskich form nowych ruchów religijnych. Ruchy te stosują metody oszukańcze lub posługują się przymusem. Dokumenty Kościoła katolickiego, zajmujące się problemem sekt mimo występowania w nich szeregu negatywnych zjawisk, wyraźnie podkreślają konieczność pozytywnego nastawienia wobec tego problemu, unikania postawy wyłącznie negatywnej, wobec członków sekt, zalecają nie traktowanie ich jako wrogów ale jako ludzi odkupionych przez Chrystusa, którzy zeszli jedynie na błędną drogę. Jednak na pasterzach Kościoła spoczywa poważny obowiązek obrony wiernych katolików przed stowarzyszeniami głoszącymi poglądy błędne i niebezpieczne. Nie wystarczy potępiać wszystkich nowych ruchów religijnych, należy szukać elementów pozytywnych i możliwości współpracy. Jednak wobec ruchów agresywnych, realizujących strategię wrogości za pomocą środków ekonomicznych i politycznych - nie odrzucając dialogu należy szukać godziwych środków obrony przed nimi. /dokument kard. Arinze/.

Prawa ludzkie i wolność religijna

Jakie argumenty motywują zajętą przez Kościół postawę? Już w art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka głosi się, że "każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary, bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, przez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie zwyczajów. Z zasady tej wynika prawo tych grup do istnienia i pozyskiwania zwolenników przez nawracanie. Dana osoba musi mieć pełną swobodę głoszenia swoich przekonań religijnych. Jednak postulat wolności religijnej nie może pozwalać na przekroczenie prawa karnego oraz stosowanie wobec innych przemocy. Czujność w kwestii nietolerancji i dyskryminacji religijnej uwidoczniła się jeszcze wyraźniej w przyjętej przez ONZ w 1981 i w 1984 roku Deklaracji o wyeliminowaniu wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji ze względu na Religię lub Wiarę.

Deklaracja Soboru Watykańskiego II, O wolności religijnej "Dignitatis humanae personae" jest kolejnym ważnym źródłem dla poznania stanowiska Kościoła. Aczkolwiek Sobór oświadcza tam, że jedyna i prawdziwa religia przechowuje się w Kościele Katolickim i apostolskim, któremu Chrystus powierzył zadanie rozszerzania jej na wszystkich ludzi, to jednak: " osoba ludzka ma prawo do wolności religijnej. Tego zaś rodzaju wolność polega na tym, że wszyscy ludzie powinni być wolni od przymusu ze strony poszczególnych ludzi czy to zbiorowości społecznych i jakiejkolwiek władzy ludzkiej, tak aby w sprawach religijnych nikogo nie przymuszano do działania wbrew jego sumieniu ani nie przeszkadzano mu w działaniu według swego sumienia w życiu prywatnym i publicznym, indywidualnym lub w łączności z innymi byle w godziwym zakresie." Dzięki przyjęciu takiej a nie innej postawy wielu autorów ocenia, że w dzisiejszych czasach Kościół katolicki przekształcił się w czołową światową instytucję obrony podstawowych praw ludzkich i jest obrońca absolutyzmu etycznego w obronie godności człowieka, wolności jednostki, sprawiedliwości społecznej i świętości życia /Felipe Fernandez Armest; Milenium, A History of the Last Thousand Years , cyt. za TP 18/96 z 18 V 96/.

To pryncypialne i fundamentalne stanowisko Kościoła zajmowane wobec praw osoby ludzkiej chroni nie tylko wolność decyzji, którą podejmuje dana jednostka, ale również domaga się ochrony struktury psychicznej osób, oraz ochrony całych grup społecznych przed psychologiczną czy socjologiczną manipulacją podejmowaną przez sekty. Nasuwa się w tym miejscu pytanie: Jakie są zadania państwa w dziedzinie obrony wolności sumienia osoby ludzkiej wobec praktyk nowych ruchów religijnych czy sekt godzących we wspomniane wyżej wartości? Co uzasadnia podjęcie przez państwo i jego organy działań mających na celu ochronę dobra rodzin i osób zagrożonych przez działania sekt? Odpowiedzi na te pytania udziela dokument parlamentu europejskiego przegłosowany w 1984 roku znany jako tzw. Raport Cottrella. W świetle zawartych tam diagnoz i ocen uzasadnienie działań ochronnych ze strony państw - członków Wspólnoty Europejskiej jest następujące. Sekty są tam ukazane jako organizacje kontrowersyjne, wzbudzające niepokój. Są one obciążone oskarżeniami o przestępstwa podatkowe, oszustwa, powodowanie szkód w psychice adeptów, uderzają w rodzinę. Z jednej strony na rządy państw Wspólnoty Europejskiej wywierany jest nacisk w kierunku znalezienia rozwiązania tego problemu. Jest to jednak bardzo trudne do pogodzenia z koniecznością uwzględnienia wymogów demokracji akcentującej współistnienie wielości ideałów i wierzeń. Jednak z drugiej strony nie mniej ważne jest jakie skutki dla jednostki i jej rodziny powoduje przynależność do nowego ruchu religijnego. W części uzasadniającej Raportu Cottrella jest odwołanie się do szeregu bardzo ewidentnych przykładów naruszania praw człowieka przez sekty. Oto najważniejsze uzasadnienia w obszernym streszczeniu:

1. Masowe samobójstwo do którego zostali zmuszeni wyznawcy samozwańczego proroka w Jonestown w Gujanie.
2. Techniki stosowane przez niektóre sekty w celu pozyskiwania adeptów. Np. praktyki stosowane przez tzw. Kościół Zjednoczenia Moona:
3. Powiązanie niektórych sekt z nielegalnym handlem bronią.
4. Przestępstwa podatkowe.
5. Zeznania byłych członków sekt odnośnie skutków w ich psychice.
6. Skargi rodziców dzieci, które zostały członkami sekt. Tutaj wskazano m.in. na techniki "prania mózgu" - mające jako cel przeobrażenie ich w istoty uzależnione od danej grupy, kontrolowanie ich pożywienia, izolowanie od rodziny i przyjaciół, pozbawianie informacji, wyrafinowane techniki pozyskiwania adeptów, zmuszanie do prostytucji np. przez tzw. "Dzieci Boże" Mozesa Dawida. Są tutaj niewątpliwe fakty degradacji ludzi w związku z ich przynależnością do sekty.
7. Istnieją pewne ruchy propagujące rozwinięcie zdolności umysłu. M.in. "Kościół Scientologii" doprowadzający do ruiny finansowej swoich wyznawców.
8. Ruch Shree Bhagwan Rajneesha należący do tzw. ruchów medytacyjnych propaguje tantryzm ukierunkowany na wyzwolenie seksualne.
9. Dokument wymienia także Międzynarodowe Towarzystwo na Rzecz Świadomości Krishny, zwane Hare Krishna. Temu ruchowi zarzuca się izolowanie adeptów od ich rodzin, poddawanie technikom uzależniania umysłu przez np. pozbawianie snu, stosowanie surowej wegetariańskiej diety co prowadzi do dezorientacji jednostki i przemiany jej osobowości.
10. Raport stwierdza, że przedstawiciele nowych ruchów religijnych gwałtownie reagują na krytykę, uznając ją za zamach na wolność religijną i często uciekają się do procesów, dlatego wiele osób, które mogłyby udzielić wiarygodnych informacji obawia się zeznawać ze strachu przed procesami. Strach ten opiera się na przekonaniu o nieograniczonej wielkości środków finansowych jakie ruch może przeznaczyć na procesy.

W związku z istnieniem powyżej zasygnalizowanych zjawisk, autorzy Raportu proponują zastosowanie następujących środków:

Potwierdzając wszelkie prawa międzynarodowe oraz zasadę wolności słowa, religii, nie kwestionując słuszności jakichkolwiek wierzeń ale jedynie legalność metod pozyskiwania nowych członków oraz ich niewłaściwe traktowanie, oraz biorąc pod uwagę negatywne skutki społeczne; aby Rady kompetentnych ministrów /spraw wewnętrznych i sprawiedliwości/ oraz pracy i opieki społecznej, zorganizowały wymianę informacji na temat problemów dotyczących nowych ruchów religijnych oraz aby przeanalizowały:

• sposoby uzyskiwania przez te ruchy dochodów i zwolnień od ceł.
• przestrzegania przez te ruchy poszanowania praw pracy i opieki społecznej.
• poszukiwania osób zaginionych.
• sposób w jaki gwałcone jest prawo do osobistej wolności adeptów tych ruchów religijnych.
• utworzenie organizacji, które służyłyby pomocą prawną dla osób, które wystąpiły z ruchu oraz pomoc w życiu społecznym i zawodowym.
• istnienie luk prawnych w prawodawstwie niektórych krajów /działalność nowych ruchów religijnych jest różnie oceniana w różnych krajach/.

W dalszym ciągu Parlament Europejski uznaje, że wszelkie rozstrzygnięcia /akty prawne/ odnoszące się do nowych ruchów religijnych powinny się opierać na następujących kryteriach:

1. Osoby, które nie osiągnęły dojrzałości nie mogą być nakłaniane do składania ślubów wpływających na ich przyszłość.
2. Wszelkie zaangażowanie finansowe czy osobiste powinno być poprzedzone dłuższym okresem refleksji.
3. Musi być zagwarantowana możliwość kontaktu z rodziną czy przyjaciółmi.
4. Należy respektować następujące prawa jednostek:
   1. do swobodnego porzucenia ruchu.
   2. do nawiązywania swobodnego kontaktu osobistego, listowego, telefonicznego z rodziną i przyjaciółmi.
   3. do wyrażania niezależnej opinii.
   4. do leczenia.
5. Nie wolno nikogo zmuszać do przekraczania prawa /zmuszać do prostytucji, żebractwa itp./.
6. Ruchy nie mogą żądać żadnych stałych zobowiązań od potencjalnych członków /studentów lub turystów przebywających czasowo w danym kraju/.
7. Prawo do informacji o nazwie i zasadach ruchu.
8. Ruchy religijne powinny przekazywać władzom wszelkie informacje o miejscu zamieszkania swoich członków.
9. Prawo do opieki i leczenia przez sektę.
10. Respektowanie praw dzieci członków sekty do odpowiedniego wychowania i wykształcenia.

Parlament Europejski wzywa Komisje Krajowe do przedstawiania danych na temat międzynarodowych powiązań nowych ruchów religijnych z uwzględnieniem fałszywych nazw i organizacji "widm", oraz do przedstawiania informacji o środkach przedsięwziętych do chwili obecnej przez rządy, służby policyjne i sądy, przeciwko tym ruchom w wypadku pogwałcenia prawa. Zobowiązuje także Przewodniczącego do przekazania niniejszej rezolucji Komisji i Radzie Wspólnot Europejskich rządom i parlamentom państw członkowskich i Radzie Europy.

Jak rozstrzygnąć sprzeczność między uznaniem prawa do swobodnego wyznawania wiary a uznaniem słusznej ochrony jednostki i udzielania informacji o zagrożeniach związanych z działalnością sekt? Daniel Hill w swoim studium opracowanym na zlecenie rządu kanadyjskiego w 1980 roku pisze: " Nie ulega naszym zdaniem żadnej wątpliwości, że zbiorowe szaleństwo i grupowa paranoja ma miejsce za każdym razem, kiedy występują łącznie pewne czynniki, a szczególnie charyzma przywódcy, zgoda na udzielenie finansowego poparcia dla sprawy, rzeczywiste czy urojone zagrożenie ze strony świata zewnętrznego. Jest też rzeczą oczywistą, że kiedy tego rodzaju grupy liczą wielu adeptów lub wywierają polityczny lub społeczny wpływ, wiąże się to z pewnym ryzykiem dla społeczeństwa"/ tamże, 256/. Odpowiedź na powyżej postawione pytanie może być jedna: Kiedy jakiś ruch religijny okazuje się groźny dla jednostek czy społeczeństwa władze powinny reagować natychmiast wykorzystując odpowiednie środki prawne. Nie ma to nic wspólnego z dyskryminacją czyichkolwiek wierzeń religijnych czy też ograniczaniem wolności sumienia. Jest to uzasadnione koniecznością obrony praw człowieka, które jest przez dana sektę naruszane. " Czy społeczeństwo może nie interesować się jednostką, która w wyniku zaangażowania się w jeden z tych ruchów doznała szkody moralnej lub społecznej? Czy możemy pozostać obojętni wobec osób oddzielonych od swoich dzieci, rodziców, przyjaciół? Czyż nie jest możliwa jakaś stosowna reakcja, nawet wtedy gdy tracą one swoje dobra, ponieważ zostały źle poinformowane czy też poczyniono im fałszywe obietnice?"- pytają autorzy Raportu Cottrella. Odpowiedzią jest propozycja rozwiązań, która z jednej strony pozwala uniknąć posunięć restryktywnych, z drugiej zaś, zakładając, że nowe ruchy religijne nawet jeśli stanowią zjawisko o charakterze marginesowym, będą trwałym elementem społecznego pejzażu, propozycje Autorów Raportu oferują możliwość współżycia na równych podstawach, co umożliwiłoby ochronę jednostki wobec totalitarnych zakusów sekt.

/Art. publikowany w: ks. Waldemar Kulbat, "Kościół a wyzwania demokracji", Warszawa 1996, ss. 131-136/.